Dagboek van een geëmigreerde bruid; “Wàt zei je?!”

Sprakeloos is niet het woord wat de meesten zouden associëren met mij. In feite heb ik vaak het tegenovergestelde probleem, ik weet niet wanneer te zwijgen. Ik heb echter gemerkt dat ik al heel wat keren sprakeloos ben geweest sinds mijn verhuizing naar Turkije, iets meer dan acht jaar geleden.
Meestal was dit te wijten aan de taal-barrière die mij belette mijzelf goed uit te drukken. Hoewel dit normaal is, is het toch frustrerend.

Naarmate de jaren verstreken en mijn begrip van de taal verbeterde, kwam ik erachter dat mijn sprakeloosheid van nu voornamelijk te wijten is aan culturele verschillen in plaats van aan het ontbreken van woorden in mijn nieuwe tweede taal.
Als een Amerikaanse vrouw die geboren en getogen is in ‘the Midwest’, was ik het gewend om mij spraakzaam op te stellen. In Istanbul heb je ook mensen met een zelfde houding, terwijl anderen in deze grote stad je opdringerig vinden als je een praatje aanknoopt. Van mijn Amerikaanse landgenoten kan ik moeiteloos onderscheid maken tussen de verschillende groepen en klassen van mensen, en zorgvuldig mijn antwoorden afwegen in bepaalde situaties.

Verhuizen naar een andere cultuur haalt echter alles overhoop. Hoe en wanneer moet ik aanstoot nemen aan bepaalde opmerkingen, en wanneer moet ik een opmerking gewoon maar van mij af laten glijden? Voorbeeld; in Amerika hebben we bepaalde type personen ingedeeld in populaire termen als een “redneck” of “hik.” Deze mensen hebben een bepaalde manier van spreken, een onbeleefde botheid aan de manier waarop ze praten, die anderen die niet tot deze klasse behoren kunnen irriteren. Maar, omdat ik het type kan herkennen, weet ik wat te zeggen en hoe te reageren op dit soort personen. In mijn huidige leven in Istanbul, ben ik er nog steeds niet zeker van hoe ik om moet gaan met het Turkse equivalent, als het al het equivalent is?!

Het onderwerp dat mij altijd doet stilstaan van verbazing is gewicht. In Amerika, is er geen beleefd iemand te vinden die met een vrouw praat over haar gewicht of leeftijd. In sommige kringen in Turkije, is dat het eerste wat er bij een ontmoeting besproken wordt. Op een keer kwamen er enkele vrienden van de familie uit Izmir een weekendje bij ons op visite. We hadden ze niet gezien sinds onze zoon (Eren) werd geboren, bijna een jaar geleden. De man van het gezelschap begon, zodra hij mij zag, onmiddellijk mij de les te lezen over mijn gewicht. “Waarom ben je je zwangerschapskilootjes nog niet kwijt? Mijn vrouw was een maand nadat ze was bevallen alweer op gewicht!” Ik bevroor volledig. Na een jaar was dit de eerste vraag die hij had? Sprakeloos en onhandig stond ik daar, net als de eerste keer dat ik geschokt was door opmerkingen vergelijkbaar met deze, tijdens mijn eerste bezoek aan Turkije. Hoe moet je hierop reageren? Wat is het juiste om te zeggen dat niet onbeleefd overkomt, maar mij ook niet met zo’n slecht gevoel van onmacht/onbegrip laat zitten? Uiteindelijk heb ik, zoals gebruikelijk, een ijzig antwoord gegeven waardoor dat weekend koel begon. Mijn antwoord verraadde mijn gekwetste gevoelens, waardoor iedereen zich slecht op zijn gemak voelde.

Ik heb mijn Turkse vrienden nauwkeurig geobserveerd wanneer ze aan soortgelijke opmerkingen werden blootgesteld, die volgens mij net zo onbeschoft waren. Maar mijn vrienden schudden deze opmerkingen stuk voor stuk met kleine tegenopmerkingen van zich af. Een van mijn vrienden zei: “Maşallah*, we zijn allemaal gezond, dat is het allerbelangrijkste,” om vervolgens het onderwerp over kilo’s te veranderen door over een nieuwsbericht te beginnen. Niemand voelde zich ongemakkelijk, niemand leek zich iets aan te trekken van de opmerkingen. Waarom kon ik dat niet doen? Zelfs een Teyze** op straat die ik niet persoonlijk ken heeft de macht om mij na het plaatsen van een onbeschofte opmerking in tranen achter te laten.

Als het gaat om familie, heb ik een nog groter dilemma. Mijn schoonmoeder heeft overal wel iets over te zeggen, en ik heb geen idee hoe ik moet reageren op haar vaak harde opmerkingen. “Elle heeft geen schoonmaakster of nanny, dus het is ok dat ze er moe uitziet,” zei ze tijdens het diner afgelopen week, met enkele buren. Voor mij, klonk het alsof ze naar iedereen excuses maakte voor het feit dat ze vond dat haar gelin*** er niet uitzag. Can (mijn man) had hier niets op te zeggen, en ik evenmin. Verontwaardigd zat ik daar, mijn wangen gloeiend. Wat zeg je in dit soort situaties? Ik bleef stil, tot uiteindelijk een van de buren het gesprek op een ander onderwerp bracht.

Mijn toekomstige schoonzus heeft ook dezelfde manier van spreken. Ik begon me serieus af te vragen of ik al die jaren dat ik al naar dit land kom de Turkse cultuur misschien verkeerd heb begrepen. Waarom ben ik ‘zulke’ Turkse mensen niet tegengekomen voor mijn huwelijk met Can? Waarom hebben al mijn Turkse vrienden en mijn geadopteerde Turkse “familie” in Bursa mij deze kant van de Turkse cultuur nog nooit laten zien?

Mijn beste vriendin Selen zet het in perspectief. Zoals overal, heeft Turkije een klasse-systeem dat soms alleen door een Turk opgemerkt kan worden. Selen kan je, enkel door de manier waarop iemand spreekt vertellen, uit welk deel van het land iemand komt, maar ook in welke mate iemand is “opgevoed” of “geschoold”. Al ik aan mijzelf terugdenk in Amerika, kon ik dit vaak ook wel inschatten van mijn gesprekspartners. Bepaalde woorden die worden gebruikt in een gesprek kunnen ook aangeven hoe religieus een persoon is, en hierop passen we ons taalgebruik vaak automatisch aan.

Selen zegt dat dit in Turkije precies hetzelfde is. Deze taalnuances kunnen klein zijn, waardoor ze voor buitenlanders moeilijk op te pikken zijn.
Selen legde uit dat in het geval van een gezin, er vaak een paar jokers ingezet moeten worden. Dit is het geval met mijn schoonmoeder en toekomstige schoonzus. Dit zijn geen mensen die ik zelf in mijn sociale kring zou opnemen, maar nu dat we ‘familie’ zijn, zullen we regelmatig met elkaar omgaan. Ik heb veel vergelijkbare elementen bij mijn Amerikaanse familie thuis. We tolereren iedereen met een glimlach, maar kennen hun maffe, onbeschofte manieren. Selen vindt dat ik moet leren om deze Turkse familie elementen gewoon maar van mij af te laten glijden. “Als mensen op die manier over of tegen je praten, dan is daar er eigenlijk niets op te zeggen, want wat ze hebben gezegd, hadden ze in eerste instantie al helemaal niet moeten zeggen. Geen reactie nodig dus, gewoon het onderwerp veranderen en verder gaan”, aldus Selen.

Ik ben opgegroeid met de regel: als je niets aardigs te zeggen hebt, hou dan maar je mond. Volgens Selen, hebben beleefde Turken deze les ook gehad. Ik moest van haar in gedachten houden, dat er een aantal kwesties zijn, zoals gewicht, die als een beleefd gespreksonderwerp worden beschouwd in Turkije. Daarnaast zijn er ook een aantal onderwerpen die we als buitenlanders acceptabel vinden om over praten, maar die niet geschikt zijn als beleefde conversatie met Turken. Klagen over mijn schoonmoeder, of een familielid in het algemeen, is een no-go bijvoorbeeld. Terwijl ik vrijuit praat over mijn familieproblemen, houden de meeste van mijn Turkse vrienden hun mond stijf dicht, met uitzondering van een paar woorden hier en daar die aangeven dat ze soortgelijke situaties meemaken.

Het onder de knie krijgen van deze nuances is vaak een spel van mislukken en slagen, dat ik nog altijd aan het leren ben na acht jaar leven in Istanbul. Ik ben dankbaar dat ik Turkse vrienden uit veel verschillende klassen en achtergronden heb om me te helpen een perspectief te krijgen wat betreft deze gevoelige kwestie. Als ik wat dit betreft helemaal afhankelijk was geweest van mijn schoonouders, zou ik waarschijnlijk een heel bittere vrouw geworden zijn, met weinig of niets meer te zeggen.

Vertaling Turkse woorden
* Masallah = God zij dank
**Teyze = Aanspreektitel voor een vrouw van gemiddelde leeftijd (letterlijk tante)
***Gelin = Schoondochter